Thừa kế theo pháp luật dân sự – Hiểu đúng để bảo vệ quyền lợi của mình và gia đình

I) THỪA KẾ THEO PHÁP LUẬT DÂN SỰ

Thừa kế là một vấn đề không ai muốn nhắc đến khi người thân còn sống, nhưng lại là điều mà mỗi người nên chuẩn bị sớm, để tránh tranh chấp, mất tình cảm anh em, dòng tộc khi không may xảy ra chuyện. Dưới góc nhìn cá nhân, tôi cho rằng việc hiểu rõ thừa kế theo pháp luật không chỉ là trách nhiệm pháp lý, mà còn là cách giữ gìn hòa khí gia đình.

1. Khi nào áp dụng thừa kế theo pháp luật?

Theo Điều 650 Bộ luật Dân sự 2015, thừa kế theo pháp luật được áp dụng trong các trường hợp:

Không có di chúc: Đây là tình huống phổ biến nhất. Nhiều người dù đã lớn tuổi nhưng vẫn ngại lập di chúc, vì tâm lý "nói đến chuyện chết là xui xẻo". Tuy nhiên, điều này dễ dẫn đến rối rắm khi phân chia tài sản.

Di chúc không hợp pháp: Di chúc được lập nhưng vi phạm điều kiện về hình thức hoặc nội dung (ví dụ: người lập di chúc không minh mẫn, không có người làm chứng hợp lệ...). Trong trường hợp này, di chúc vô hiệu, tài sản sẽ được chia theo pháp luật.

Người thừa kế trong di chúc chết trước hoặc cùng thời điểm với người để lại di sản, hoặc tổ chức được chỉ định không còn tồn tại. Khi đó, phần di sản liên quan sẽ được chia lại theo pháp luật.

Người thừa kế từ chối nhận di sản hoặc không có quyền hưởng di sản. Lưu ý, nếu một người nhường quyền thừa kế cho người khác thì không coi là từ chối, mà là chuyển nhượng quyền được hưởng.

💡 Lời khuyên:
Nếu bạn hoặc người thân đã có tài sản và muốn chia lại rõ ràng, hãy chủ động lập di chúc hợp pháp sớm. Đây là cách tốt nhất để tránh tranh chấp không đáng có sau này.

2. Những phần tài sản bắt buộc phải chia theo pháp luật

Kể cả khi đã có di chúc, vẫn có thể phát sinh những phần phải chia theo pháp luật, gồm:

Phần tài sản không được nhắc đến trong di chúc.

Phần di chúc bị vô hiệu.

Phần liên quan đến người thừa kế không còn hoặc không hợp pháp.

💡 Kinh nghiệm thực tế:
Tôi từng chứng kiến một vụ tranh chấp kéo dài vì người lập di chúc chỉ ghi rõ cho hai người con nhưng quên mất phần tài sản chung với người vợ đã khuất. Sau cùng, tòa phải can thiệp và chia lại theo luật. Điều này cho thấy, lập di chúc phải toàn diện, đầy đủ, và cẩn thận từng chi tiết.

3. Ai được hưởng thừa kế theo pháp luật?

Căn cứ Điều 651 Bộ luật Dân sự 2015, người thừa kế được chia thành ba hàng:

Hàng thừa kế thứ nhất:

Vợ/chồng hợp pháp

Cha mẹ ruột hoặc nuôi

Con ruột hoặc con nuôi hợp pháp

Đây là nhóm được ưu tiên hàng đầu. Tuy nhiên, lưu ý là phải có quan hệ pháp lý rõ ràng, như giấy đăng ký kết hôn hoặc giấy nhận nuôi con nuôi hợp pháp.

Hàng thừa kế thứ hai:

Ông bà nội/ngoại

Anh chị em ruột

Cháu ruột mà người chết là ông bà

Nếu không còn ai ở hàng thứ nhất (đã chết, từ chối nhận thừa kế, không có quyền hưởng), thì mới đến hàng thứ hai.

Hàng thừa kế thứ ba:

Cụ nội, cụ ngoại

Cô, dì, chú, bác, cậu ruột

Cháu ruột, chắt ruột của người đã khuất thuộc mối quan hệ này

Tài sản sẽ được chia bình đẳng giữa những người cùng hàng. Người ở hàng sau chỉ được nhận nếu hàng trước không còn ai đủ điều kiện.

📌 Lưu ý thực tế:
Rất nhiều tranh chấp xảy ra khi con riêng, con nuôi không được công nhận về mặt pháp lý. Nếu bạn đang nuôi con không phải con ruột, hãy hoàn tất thủ tục pháp lý về nuôi con nuôi càng sớm càng tốt, nếu muốn đảm bảo quyền lợi cho các cháu sau này.

4. Thừa kế thế vị – Quyền lợi cho cháu, chắt khi con mất sớm

Một quy định rất nhân văn của pháp luật là thừa kế thế vị – được nêu tại Điều 652 Bộ luật Dân sự 2015. Cụ thể:

Nếu con của người để lại di sản chết trước hoặc cùng thời điểm với người đó, thì cháu được hưởng phần mà cha/mẹ của cháu lẽ ra được hưởng. Nếu cháu cũng chết, thì đến chắt.

Ví dụ: Bố bạn mất, nhưng bạn – là người con – cũng đã mất trước đó. Lúc này, con bạn (tức cháu nội/ngoại của người để lại di sản) sẽ thế vị bạn để nhận phần thừa kế.

💡 Lời khuyên:
Nếu gia đình bạn có người mất sớm, hãy kiểm tra kỹ xem con cái của họ có quyền thừa kế thế vị không, để đảm bảo quyền lợi chính đáng cho thế hệ sau.

Kết luận: Nên chuẩn bị sớm và minh bạch

Dưới góc nhìn cá nhân, tôi cho rằng việc chuẩn bị cho chuyện thừa kế không phải là điều "xui xẻo" hay "ghê gớm", mà là một hành động trách nhiệm và văn minh. Hãy ngồi lại cùng gia đình, thẳng thắn trao đổi, lập di chúc rõ ràng và hợp pháp nếu có tài sản. Nếu không thể tự làm, hãy tìm đến luật sư tư vấn – đó là khoản đầu tư xứng đáng để tránh rắc rối về sau.

Dưới đây là mẫu di chúc hợp pháp đơn giản và hướng dẫn lập di chúc đúng quy định, kèm trích dẫn cụ thể từ Bộ luật Dân sự 2015 để bạn sử dụng hoặc chỉnh sửa cho phù hợp với hoàn cảnh thực tế.

II) HƯỚNG DẪN LẬP DI CHÚC HỢP PHÁP

🔷 Căn cứ pháp lý:

Điều 627 đến Điều 643 Bộ luật Dân sự 2015 quy định rõ về hình thức, điều kiện và nội dung hợp pháp của di chúc.

✅ Điều kiện để di chúc hợp pháp

Theo Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015, di chúc hợp pháp phải đáp ứng đủ các điều kiện sau:

Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe dọa hoặc cưỡng ép.

Nội dung di chúc không vi phạm pháp luật, không trái đạo đức xã hội.

Hình thức di chúc phải đúng quy định của pháp luật.

✅ Hình thức di chúc phổ biến

Di chúc bằng văn bản (có người làm chứng hoặc có công chứng, chứng thực).

Di chúc miệng chỉ áp dụng trong trường hợp người lập di chúc đang đối mặt cái chết mà không thể lập văn bản, nhưng phải có ít nhất 2 người làm chứng và được ghi chép lại trong vòng 5 ngày.

✅ 2. MẪU DI CHÚC BẰNG VĂN BẢN (KHÔNG CÔNG CHỨNG)

Lưu ý: Mẫu dưới đây dùng cho trường hợp di chúc bằng văn bản có người làm chứng, không bắt buộc phải công chứng nhưng vẫn cần hợp lệ về nội dung và điều kiện.

📜 MẪU DI CHÚC

DI CHÚC
Hôm nay, ngày ... tháng ... năm ..., tại địa chỉ: .......................................................
Tôi là: ..........................................., sinh ngày: ....../....../......
Số CCCD/CMND: ................................... Ngày cấp: ....../....../...... Nơi cấp: .........................
Hộ khẩu thường trú: ..................................................................................................
Hiện tại, tôi hoàn toàn minh mẫn, sáng suốt, không bị lừa dối, đe dọa hay cưỡng ép khi lập bản di chúc này.
Tôi lập di chúc này để định đoạt tài sản của mình như sau:
I. Tài sản để lại:
Tôi có các tài sản sau:
Quyền sử dụng đất tại: ………………………………, theo Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất số ………………, cấp ngày …/…/…….
Nhà ở và các công trình xây dựng trên đất tại địa chỉ …………………………
Tiền gửi tại ngân hàng ………………, số tài khoản: ………………
Các tài sản khác (liệt kê rõ ràng): .........................................................................
II. Người được thừa kế:
Tôi để lại toàn bộ (hoặc một phần) tài sản nói trên cho:
Họ và tên: ………………………………, sinh năm: ……………
CMND/CCCD số: ………………………………, cấp ngày …………………
Quan hệ với tôi: …………………………………
Tỷ lệ/phần tài sản được hưởng: ………………………………………
(Thêm danh sách nếu có nhiều người thừa kế, chia cụ thể theo phần trăm hoặc tài sản cụ thể)
III. Những người không được hưởng di sản:
(Chỉ ghi nếu có – ví dụ: Tôi không để lại tài sản cho ông/bà ……………… vì lý do ………………)
IV. Cam đoan:
Tôi cam đoan rằng:
Đây là ý chí tự nguyện của tôi.
Di chúc này được lập hoàn toàn trong trạng thái minh mẫn, không bị ép buộc.
Di chúc này có hiệu lực kể từ ngày tôi qua đời.
Người làm chứng:
Ông/Bà: .................................................... – CMND/CCCD số: ………………
Ông/Bà: .................................................... – CMND/CCCD số: ………………
(Các nhân chứng cam kết không liên quan quyền lợi đến nội dung di chúc)
Người lập di chúc
(Ký, ghi rõ họ tên)
Người làm chứng 1
(Ký, ghi rõ họ tên)
Người làm chứng 2
(Ký, ghi rõ họ tên)

✅ 3. Lời khuyên thực tế

Nếu tài sản lớn, liên quan đến đất đai hoặc có nguy cơ tranh chấp, nên công chứng di chúc tại văn phòng công chứng để đảm bảo tính pháp lý cao nhất (Điều 635 và 636 BLDS).

Nên thêm một bản sao di chúc gửi cho người thân tin cậy hoặc lưu trữ tại cơ quan công chứng, tránh thất lạc hoặc bị sửa đổi.

Nên lập di chúc sớm, khi còn minh mẫn và khỏe mạnh – đừng chờ đến khi bệnh nặng hoặc tuổi quá cao.